Korte geschiedenis van de synagoge in Zuidlaren
Ruim honderdtwintig jaar geleden vormden enkele grote families in Zuidlaren samen een kleine, zelfstandige, joodse gemeente (kille). Zij zamelden geld in voor de bouw van een “kerk, school en (ritueel) bad (mikwe)” aan de Zuiderstraat . In 1884 verrees op die plaats een bescheiden mediene-sjoeltje dat als zodanig in gebruik bleef tot 1925. Toen kom men niet langer minjan-maken (d.w.z. tien volwassen joodse mannen bijeen krijgen voor het houden van de reguliere diensten). Om die reden werd de gemeente opgeheven en verkocht men de synagoge. Sedertdien werd het gebouwtje achtereenvolgens gebruikt als pakhuis, reparatiewerkplaats voor motoren, clubhuis voor padvinders, peuterspeelzaal en tenslotte als winkel voor de verkoop van tweedehands kleding. Tweemaal stond het op de nominatie om gesloopt te worden maar gelukkig kon dit tijdig worden voorkomen. Daar kwam enkele jaren geleden verandering in, toen een plaatselijk Comité Joods Erfgoed Zuidlaren erin slaagde voldoende gelden bijeen te brengen voor de realisering van een monument tegen de zuidelijke buitenmuur van de voormalige synagoge ter nagedachtenis van de in de oorlog omgekomen vijftien joodse Zuidlaarders. Terzelfder tijd verscheen een boekje waarin de geschiedenis van joods Zuidlaren werd beschreven en in 2002 werd de oude, ernstig verwaarloosde, joodse begraafplaats aan de Bovendiepen opgeknapt. Daarbij kon het echter niet blijven, vonden enkel particulieren, die in het voorjaar van 2003 de Vereniging Behoud Synagoge Zuidlaren hebben opgericht. Belangrijkste doelstelling van de vereniging is het gebouw aan de Zuiderstraat 1 volledig te restaureren en herinrichten tot een synagoge. Gelukkig bood in 2005 de Stichting Oude Drentse Kerken aan het gebouw te kopen van de gemeente Tynaarlo en te assisteren in het verwerven van fondsen en hun expertise ter beschikking te stellen voor de restauratie.
In 2006 is het gebouw eigendom geworden van de Stichting Oude Drentse Kerken, de Vereniging Behoud Synagoge Zuidlaren is gebruiker en beheerder en de Liberaal Joodse Gemeente Noord Nederland huurt het gebouw voor het houden van hun erediensten en andere activiteiten. Behalve voor joodse vieringen staat de synagoge ook open voor exposities, lezingen, symposia, kleinschalige muziekuitvoeringen, etc. Kortom alle mogelijke activiteiten die passend zijn in een gebouw van dit karakter dat immers Rijksmonument is.
Joodse begraafplaats
De Joodse begraafplaats ligt aan de Wolferdinge en is omstreeks 1900 in gebruik genomen. De laatste begrafenis vond waarschijnlijk plaats in 1935. Daarna is de begraafplaats ernstig verwaarloosd. In 2002 heeft het Comité Joods Erfgoed geld ingezameld en de begraafplaats gerestaureerd. De begraafplaats is eigendom van het NIK (Nederlands Israëlitisch Kerkgenootschap) en met haar toestemming kunnen joodse mensen hier begraven worden.